Wat is onbalans op het elektriciteitsnet en wat kan ik eraan doen?

We hebben allemaal belang bij een stabiel en betrouwbaar elektriciteitsnetwerk. Hiervoor moeten de vraag en aanbod naar elektriciteit in evenwicht zijn. Bij een tekort of juist overschot aan energie op het net, krijgen we te maken met onbalans. Benieuwd wat onbalans op het elektriciteitsnet precies is? En wil je meer weten over hoe de systeembalans hersteld wordt en welke kosten dit met zich meebrengt? In dit artikel leggen we het allemaal uit.

Hoe werkt de energiemarkt?

Voordat we in het verhaal rondom onbalans duiken, vertellen we graag hoe de energiemarkt werkt. Bij de opwek, het beheer en levering van energie zijn diverse partijen betrokken. Al die partijen spelen een rol bij de balans op de energiemarkt. Het begint natuurlijk allemaal bij de afnemers en leveranciers van energie die aangesloten zijn op het net. Zij dragen allemaal balansverantwoordelijkheid en moeten verbonden zijn met een programmaverantwoordelijke partij.

Een programmaverantwoordelijke partij draagt verantwoordelijkheid voor de balans binnen hun portfolio van aansluitingen. Ze schatten dagelijks in wat de productie en het verbruik van aansluitingen binnen hun portfolio gaat zijn. Ook regionale netbeheerders spelen een rol. Zij hebben inzicht in de hoeveelheid energie die er per programmaverantwoordelijke daadwerkelijk geproduceerd en verbruikt is. 

Al deze partijen krijgen uiteindelijk met onze landelijk netbeheerder TenneT te maken. TenneT is een Transmission System Operator (TSO). Als TSO moet TenneT ervoor zorgen dat de netfrequentie in Nederland op ieder moment van de dag precies 50 Hertz is. Dus hoewel meerdere partijen verantwoordelijkheid dragen voor balans op het elektriciteitsnet, is het TenneT die ervoor moet zorgen dat het systeem altijd in balans is.   

Hoe werkt onbalans op het elektriciteitsnet?

Onbalans heeft alles te maken met productie en verbruik van energie. Als productie en verbruik van energie in evenwicht zijn, spreken we van systeembalans. Maar hoe bepalen we eigenlijk of we te maken hebben met onbalans? Dit begint al voorafgaand aan de productie en het verbruik. Iedere dag laten PV-partijen aan TenneT weten hoeveel de aansluitingen binnen hun portfolio naar verwachting zullen produceren en verbruiken. Hier komt een totaaloverzicht uit, dat we het energieprogramma noemen. 

Na productie en verbruik informeren regionale netbeheerders TenneT over de hoeveelheid elektriciteit die per PV-partij daadwerkelijk geproduceerd en verbruikt is. Hoewel de inschattingen van productie en verbruik zo nauwkeurig mogelijk gedaan worden, zitten ze er vaker wel dan niet naast. Zo komt het bijvoorbeeld dikwijls voor dat er bewolking voorspeld is, maar de zon toch veel schijnt. De opwek van zonnestroominstallaties is dan ineens een stuk hoger dan ingeschat. In zo’n geval krijgen we te maken met een stroomoverschot. 

Dingen als onverwachte weersveranderingen maken productie en verbruik dus behoorlijk moeilijk te voorspellen. Er zit daarom altijd wel een verschil tussen het energieprogramma en de daadwerkelijke hoeveelheid geproduceerde en verbruikte energie. Je raadt het al: dit verschil noemen we de onbalans. 

Balans herstellen

Als het systeem niet in balans is, kan dit vervelende gevolgen hebben. Denk bijvoorbeeld aan stroomstoringen of zelfs een black-out. Van groot belang dus dat de systeembalans snel weer hersteld wordt. Omdat het nog niet mogelijk is om grootschalig energie op te slaan, is dit een behoorlijke klus. 

TenneT moet er als landelijk netbeheerder voor zorgen dat het net terug in balans komt. Dit doet ze door elektriciteit op of af te schakelen. TenneT heeft een reactieve balanceringsaanpak. Dit betekent dat TenneT nog geen balanceringsproducten inschakelt wanneer onbalans voorspeld is, maar pas als er daadwerkelijk sprake is van onbalans. 

Primair vermogen

De balanceringsproducten die nodig zijn om de systeembalans te herstellen, koopt TenneT in op de zogenoemde onbalansmarkt. Zodra de netfrequentie afwijkt van 50Hz, en er dus sprake is van onbalans, is het aan TenneT om deze zo snel mogelijk te herstellen. Hiervoor is in eerste instantie het Primair Vermogen (FCR), dat binnen enkele seconden automatisch geleverd wordt door grote centrales. 

Regelvermogen

Bij grotere of langdurige onbalans, kan TenneT een beroep doen op het Regelvermogen (aFRR). Doorgaans bieden flexibele elektriciteitscentrales dit vermogen aan, omdat zij de mogelijkheid hebben om hun productie of verbruik te verhogen of verlagen. Regelvermogen moet binnen een kwartier automatisch worden geleverd na een elektronisch signaal van TenneT.

Reservevermogen of noodvermogen

Als de onbalans op het elektriciteitsnet te lang aanhoudt, schakelt TenneT reservevermogen (mFRRsa) of noodvermogen (mFRRda) in. Reservevermogen lijkt op regelvermogen, maar kan voor een langere periode ingezet worden. Noodvermogen wordt in tegenstelling tot de andere balanceringsproducten vooraf gecontracteerd. De gecontracteerde stroomverbruikers verminderen hun elektriciteitsvraag wanneer er sprake is van een groot elektriciteitstekort. In de praktijk wordt noodvermogen maar een paar keer per jaar ingeschakeld. 

Op de onbalansmarkt zijn de prijzen voor energie doorgaans hoger en een stuk wisselvalliger dan de gewone energieprijzen. Het herstellen van de systeembalans kan dan ook flinke kosten met zich meebrengen. De kosten die TenneT maakt voor het herstellen van de balans, komen uiteindelijk terecht op het bordje van de partij die verantwoordelijk is voor het creëren van de onbalans op het elektriciteitsnet. 

Onbalansprijzen

De onbalansprijzen worden voor een groot deel bepaald door de kosten die TenneT heeft gemaakt voor de balanceringsproducten. Ook is de onbalansprijs afhankelijk van de duur en ernst van de onbalans in het systeem. Want hoe groter de klus om de systeembalans te herstellen, hoe hoger de onbalansprijs. 

Het komt dus vaak voor dat een programmaverantwoordelijke partij een onbalans veroorzaakt. Als deze onbalans ten koste gaat van de systeembalans, moet de programmaverantwoordelijke partij de onbalansprijs aan TenneT betalen. Dit kun je zien als een boete. 

Soms draagt de onbalans die programmaverantwoordelijke partijen veroorzaken juist bij aan de systeembalans. Dit gebeurt zodra de onbalans die zij al dan niet bewust creëren, tegengesteld is aan de onbalans in het systeem. Zo heffen ze de systeemonbalans als het ware op. Als dit het geval is, ontvangt de programmaverantwoordelijke partij juist de onbalansprijs van TenneT. Met deze ‘vergoeding’ stimuleert TenneT programmaverantwoordelijke partijen om bij te dragen aan het herstellen van de systeembalans. 

En wat kun je eraan doen?

Dat het verstandig is om iets aan onbalans op het elektriciteitsnet te doen, is wel duidelijk. We willen de onbalansprijzen natuurlijk zo laag mogelijk houden. Bovendien is het voordelig om de onbalans te verkleinen, omdat hier juist een vergoeding tegenover staat. We zetten nog even kort voor je op een rijtje wat we kunnen doen om te zorgen voor balans in ons elektriciteitsnetwerk.

1. TenneT houdt als landelijk netbeheerder het energienet in balans. Dit houdt in dat de energie die geleverd wordt aan het net, in evenwicht is met de energie die van het net wordt gevraagd.
2. Programmaverantwoordelijken moeten daarom per uur aangeven hoeveel stroom ze afnemen en terugleveren. Als hiervan afgeweken wordt, wordt dit verrekend met de onbalansprijs.
3. Als een programmaverantwoordelijke helpt bij het herstellen van de systeembalans, krijgt deze de onbalansprijs als vergoeding.
4. Wanneer deze vergoeding hoger is dan jouw terugleververgoeding, kunnen we jouw zonnestroominstallatie afschakelen.

Betaal je liever een vast bedrag voor onbalans? Bij ELIX kan dat. We bieden je bij ons dynamisch energiecontract de mogelijkheid om je onbalansrisico af te kopen. De wisselende onbalanskosten nemen wij dan voor onze rekening. Zo zijn er allerlei manieren om te besparen op je energierekening. Nieuwsgierig geworden? Vraag hier een energiecontractscan aan.